Budynki wielorodzinne z czasów Związku Radzieckiego, będące reliktami z przeszłości, w subtelny sposób ujawniają również problem ubóstwa energetycznego. Chociaż budynki te służyły jako rozwiązanie niedoborów mieszkaniowych w czasach sowieckich, obecnie stwarzają poważne wyzwania, przede wszystkim w zakresie efektywności energetycznej i kwestii bezpieczeństwa. Zapraszamy do zapoznania się z potencjałem renowacji tych budynków jako sposobu na przezwyciężenie problemu ubóstwa energetycznego oraz do zapoznania się z naszą rolą w rozwiązywaniu tych problemów, jaką odgrywa międzynarodowy projekt CEESEN-BENDER.

Gospodarstwa domowe w UE uważane za ubogie energetycznie (czyli takie wydające ponad dwukrotność średniej krajowej na energię) zazwyczaj zajmują mieszkania, które prawdopodobnie nie zostały odnowione i które mają słabą izolację i niską efektywność energetyczną. Jest to szczególnie istotne w przypadku krajów Europy Środkowej i Wschodniej, w których duża część zasobów mieszkaniowych składa się z budynków wielorodzinnych z czasów radzieckich, budowanych od lat 60. do 80. ubiegłego wieku. Budynki te, często zwane "blaszanymi puszkami", są zimne zimą i gorące latem, zostały zaprojektowane w czasach, gdy energia była tania, a następnie zostały źle wykończone przy użyciu niespełniających norm materiałów, co obecnie skutkuje bardzo słabą charakterystyką energetyczną.

W rezultacie są one nieefektywne i niedostosowane, z przestarzałymi systemami elektrycznymi i innymi (np. nieizolowane aluminiowe przewody elektryczne). Ponieważ wiele z tych budynków zostało zbudowanych z myślą o 50-letniej eksploatacji, przekroczyły one lub zbliżają się do końca okresu użytkowania, jeżeli nie przeprowadzi się poważnych renowacji. W niektórych krajach, w szczególności w krajach bałtyckich, budynki te są często zamieszkiwane przez Rosjan, którzy zostali przesiedleni tam w czasach sowieckich, uważani są przez miejscową ludność za intruzów, , a całe dzielnice tych budynków są postrzegane jako skażone.

Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu: więcej niż tylko problem kwestii energetycznych

Podczas gdy budynki wielorodzinne w Europie Środkowo-Wschodniej służyły jako rozwiązanie niedoborów mieszkaniowych w czasach sowieckich, obecnie stanowią one poważne wyzwanie, szczególnie pod względem ubóstwa energetycznego.

Ubóstwo energetyczne powinno być przede wszystkim postrzegane jako wielowymiarowy problem spowodowany niską efektywnością energetyczną, wysokimi kosztami energii i niskimi dochodami. Jednak wpływ ubóstwa energetycznego na społeczeństwo wykracza poza tę triadę czynników. Ubóstwo energetyczne jest spowodowane wieloma czynnikami społecznymi, gospodarczymi i infrastrukturalnymi. Ubóstwo energetyczne obniża jakość życia ludzi, negatywnie wpływa na ich ogólny stan zdrowia i samopoczucie, prowadzi do zadłużenia i wykluczenia społecznego oraz często powoduje wzrost kosztów energii w gospodarstwach domowych, a także emisji dwutlenku węgla. Według najnowszych danych Eurostatu dotyczących ubóstwa i wykluczenia społecznego z 2021 r., 21,7% lub 95,4 mln obywateli UE było zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym, co stanowi wzrost w porównaniu z 92,4 mln w 2019 r.

Słaba izolacja, wilgoć i pleśń w pomieszczeniach, przeciągi, zgniłe ramy okienne, nieszczelne dachy i niskie temperatury w pomieszczeniach przyczyniają się do niskiej jakości życia w ubogich energetycznie gospodarstwach domowych, czynników związanych z chorobami układu oddechowego i sercowo-naczyniowego. Oprócz ubóstwa energetycznego w okresie zimowym, nieizolowane budynki w połączeniu ze zmianami klimatycznymi spowodowały wzrost temperatury otoczenia w nocy i częstotliwości podczas długotrwałych fal upałów, stwarzając rosnące zagrożenie dla zdrowia i życia w okresie letnim. Nawet jeśli nie powoduje to zachorowalności lub śmiertelności, przegrzanie i niezdolność do chłodzenia domów latem powoduje poważny dyskomfort i związany z nim stres dla mieszkańców.

Budynki odpowiadają za 40% całkowitego zużycia energii w Europie, a polityka UE nadała priorytet identyfikacji gospodarstw domowych i osób najbardziej zagrożonych ubóstwem energetycznym w celu opracowania skutecznych strategii renowacji budynków. Zgodnie z zasadą "efektywność energetyczna przede wszystkim", renowacja budynków musi być traktowana priorytetowo przy omawianiu ogólnego rozwiązania problemu ubóstwa energetycznego. W ten sposób w pierwszej kolejności należy zająć się najmniej efektywnymi budynkami, a także dylematami związanymi z dystrybucją środków motywacyjnych i wadami mechanizmów rynkowych. Co więcej, walka z ubóstwem energetycznym, podobnie jak ogólna transformacja energetyczna, powinna być sprawiedliwa społecznie i sprzyjać włączeniu wszystkich grup społecznych.

Ubóstwo energetyczne, choć powszechne w całej Europie, jest szczególnie palącym problemem w Europie Środkowej i Wschodniej. Według EPAH Europa Środkowa i Wschodnia pozostaje w tyle za Europą Zachodnią pod względem wielu najważniejszych wskaźników ubóstwa energetycznego.

Wyzwania i strategie renowacji budynków mieszkalnych z czasów radzieckich pod kątem efektywności energetycznej

Poprawa efektywności energetycznej tych budynków wiąże się z wieloma wyzwaniami technicznymi i społeczno-ekonomicznymi. Renowacja jest często bardziej skomplikowana (i bardziej kosztowna) niż budowa nowych obiektów, zwłaszcza jeśli celem jest dostosowanie ich do nowoczesnych standardów (w tym inteligentnych pomiarów, uziemienia i paneli elektrycznych, rur wodociągowych i kanalizacyjnych itp.) W niektórych przypadkach trudno jest przejść z ogrzewania miejskiego na indywidualne ogrzewanie gazowe, ponieważ rury zostały odcięte lub usunięte. W przypadku stanu technicznego tych budynków, jeśli w ogóle ulegał on poprawie na przestrzeni lat, najczęściej były to doraźne remonty. Niestety takie rozwiązania zwykle nie rozwiązują zasadniczych problemów, a wręcz mogą dodatkowo utrudnić późniejsze prace modernizacyjne (na przykład zastosowanie płyt gipsowo-kartonowych bez odpowiednich paroizolacji może pogorszyć mikroklimat w pomieszczeniach i stwarzać potencjalne zagrożenia dla zdrowia z powodu nadmiernej wilgoci).

Budynki z czasów ZSRR, ze względu na sposób ich budowy, stwarzają dodatkowe wyzwania, które są powszechne w całej Europie Środkowo-Wschodniej. Na przykład dachy często nie są dobrze przystosowane do montażu paneli fotowoltaicznych, ponieważ nie mogą wytrzymać ich ciężaru, na dachu brakuje miejsca lub są zacienione. Dodatkowymi problemami są wysokie koszty inwestycji w fotowoltaikę, nierozwiązane kwestie własnościowe, a często także niekorzystne przepisy dotyczące tworzenia wspólnot energetycznych. Aby wspomóc szeroko zakrojone ulepszenia, praktycy potrzebują kontaktu z rzeczywistymi przykładami skutecznego radzenia sobie z tymi różnorodnymi wyzwaniami technicznymi.

Wysoki koszt takich remontów często wymaga zewnętrznego finansowania i prowadzi do dużego sprzeciwu zarówno wśród właścicieli mieszkań, jak i mieszkańców. Dotyczy to szczególnie spółdzielni czy wspólnot mieszkaniowych, które nie chcą zaciągać kredytów komercyjnych (ani żadnych innych). Zamiast tego, często tworzą wspólne „fundusze remontowe”, z których inwestycje są realizowane dopiero po zgromadzeniu wystarczającej ilości środków – co dodatkowo przyczynia się do przeprowadzania remontów częściowych zamiast kompleksowych (głębokich).

Co więcej, większość osiedli mieszkaniowych z czasów ZSRR jest gęsto zaludniona, co ogranicza możliwość dokonywania poważnych zmian, takich jak rozbudowa budynków czy infrastruktury. Gęstość ta potęguje zakłócenia i niedogodności spowodowane modernizacją, np. ocieplaniem elewacji, wymianą okien czy ulepszeniem systemów wentylacji i ogrzewania, które mieszkańcy muszą znosić przez rok lub dłużej. Dlatego też mieszkańcy potrzebują aktywnej edukacji i szkoleń, zarówno po to, aby przekonać ich do korzyści płynących z takich ulepszeń, jak i aby zapewnić zmianę zachowań i stylu życia, niezbędną do walki z ubóstwem energetycznym.

Również, chociaż kraje Europy Środkowo-Wschodniej opracowały różne usługi i instrumenty wsparcia (w tym doradztwo, pożyczki i dotacje) w celu rozwiązania problemu ubóstwa energetycznego (UE) i wspierania remontów budynków (patrz lista w sekcji 1.6), często nie są one skoordynowane ani realizowane strategicznie. Na przykład większość samorządów w Europie Środkowej i Wschodniej nie priorytetyzuje projektów renowacyjnych w oparciu o ich potencjał maksymalizacji redukcji CO2 i ubóstwa energetycznego. Zamiast tego, ograniczone środki finansowe są często dystrybuowane na zasadzie „kto pierwszy, ten lepszy”, faworyzując tych, którzy najszybciej złożą wniosek. Może to prowadzić do dysproporcji w zakresie tego, kto otrzymuje takie wsparcie (tj. właściciele o wyższych dochodach płacący za profesjonalne konsultacje będą mieli przewagę). Główną przyczyną tego stanu rzeczy jest brak metod identyfikacji gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym lub klasyfikowania budynków najbardziej potrzebujących remontu.

Projekt CEESEN-BENDER: wspólne przedsięwzięcie na rzecz walki z ubóstwem energetycznym

Międzynarodowy zespół stojący za projektem CEESEN-BENDER zajmuje się łagodzeniem ubóstwa energetycznego w regionie Europy Środkowo-Wschodniej.

Głównym celem projektu jest wzmocnienie i wsparcie właścicieli domów szczególnie wrażliwych oraz lokatorów mieszkających w wielopiętrowych budynkach z czasów radzieckich w 5 krajach Europy Środkowo-Wschodniej: Chorwacji, Słowenii, Estonii, Polsce i Rumunii. Projekt jest finansowany przez program LIFE+ Clean Energy Transition (2021-2027) w ramach Umowy Grantowej nr 101120994.

Projekt pomoże im w procesie renowacji poprzez: identyfikację głównych przeszkód i stworzenie wiarygodnych usług wsparcia obejmujących właścicieli domów, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe stowarzyszenia oraz zarządców budynków.

Dowiedz się więcej o projekcie CEESEN-BENDER >>

CEESEN-BENDER zajmie się powyższymi kwestiami w 5 regionach 5 krajów Europy Środkowej i Wschodniej, koncentrując się na wielopiętrowych budynkach z czasów radzieckich o różnych typach własności i użytkowania, typowych dla tego regionu (komunalne budynki mieszkalne, prywatna własność dużych zasobów mieszkaniowych, spółdzielcze mieszkania własnościowe, reżimy mieszane).

W pięciu objętych projektem regionach znajduje się około 2200 budynków z czasów radzieckich, obejmujących ponad 100 000 mieszkań. Zakładając, że 20% z nich cierpi na ubóstwo energetyczne, dałoby to co najmniej 20 000 gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym.

Zdecydowana większość (~90%) tych budynków/apartamentów nie została znacząco zmodernizowana ani nie opracowano dla nich planów ani innych dokumentów wstępnej (1900 budynków/95 000 mieszkań).

Budynki te zużywają około 200-250 kWh/m2 energii cieplnej na ogrzewanie i średnio 4746 kWh/na gospodarstwo domowe na energię elektryczną, więc szacunkowo budynki te zużywają obecnie 4,51 GWh/rok, a produkcja energii odnawialnej wynosi prawie 0.

Ze względu na niską efektywność energetyczną i wiek budynków prawie 80,69% całkowitej energii dostarczanej do sektora gospodarstw domowych jest zużywane na ogrzewanie, chłodzenie i przygotowanie ciepłej wody.

Dla około 30 budynków (~1500 gospodarstw domowych) z tych regionów, którym projekt CEESEN-BENDER zapewni dogłębne wsparcie, wybrano budynki, które nie zostały poddane gruntownej modernizacji, więc inwestycje są bliskie 0, a żadna z nich nie ma ukończonych planów.